Ο Κέννεθ Κοκ στη Θεσσαλονίκη

Ένα ζεστό απόγευμα τον Ιούνιο του 1997 ο Kenneth Koch, η γυναίκα του η Karen, ο John Ashbery (Τζον Ασμπερυ), η φίλη μας Krystyna Mazur κι εγώ αφήσαμε πίσω μας το Ηλέκτρα στην Αριστοτέλους, φτάσαμε με τα πόδια στον Άγιο Δημήτριο. Μείναμε αρκετή ώρα στον ναό και κατόπιν ο Τζον Άσμπερυ γύρισε με ταξί στο ξενοδοχείο. Οι υπόλοιποι εντελώς αυθόρμητα αρχίσαμε ν’ ανεβαίνουμε τα στενά προς τη Μονή Βλατάδων. Ο Κέννεθ βάδιζε δίπλα μου με μεγάλες δρασκελιές, γεμάτος κέφι και περιέργεια. Ρωτούσε για τα πάντα και πεταγόταν με άνεση και σβελτάδα από το ένα θέμα στο άλλο. Γι’ αυτό μου ήρθε εντελώς απρόσμενα η πρότασή του να μη συνεχίσουμε την άνοδό μας. Έχουμε σχεδόν φτάσει, του λέω. Βασίλη, μου λέει, Βασίλη, επαναλαμβάνει ύστερα από μικρή παύση, ίσα ίσα για να κάνει αισθητή την αμυδρή ειρωνεία πίσω από τον εμπιστευτικό τόνο της φωνής του. Ξεχνάς ότι είμαι εβδομήντα δύο χρόνων, υπενθυμίζει. Δεν το είχα βέβαια ξεχάσει γιατί δεν το είχα σκεφτεί καθόλου. Και ο Κέννεθ Κοκ και ο Τζον Άσμπερυ είναι από εκείνους τους ανθρώπους που δεν γερνούν ποτέ και που εύκολα σε κάνουν να πιστεύεις ότι δεν θα πεθάνουν ποτέ. Το βλέπει κανείς αυτό πολύ καθαρά και στην ποίησή τους. Η φιλοπαιγμοσύνη και η αστειότητα που δροσίζουν τη συνηθισμένη καθημερινή κουβέντα μαζί τους δροσίζουν και κάθε τους ποίημα. Και ξαφνικά ο Κέννεθ δεν υπάρχει πια. Πάλεψε τη λευχαιμία όσο μπόρεσε και ως ποιητής και ως έμπειρος πεζικάριος του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου.

Ο Κέννεθ Κοκ υπήρξε μέλος της παρέας ποιητών που έγιναν διάσημοι με την συμβατική αλλά και καθοριστική για πολλούς, αν όχι για τους ίδιους, προσωνυμία Ποιητές της Σχολής της Νέας Υόρκης. Ο Τζον Άσμπερυ (ο μόνος εν ζωή), ο Frank O’Hara και ο James Schuyler είναι οι άλλοι της παρέας, την οποία ο David Lehman σε πρόσφατο βιβλίο του περιέγραψε ως την ”Τελευταία πρωτοπορία”. Η πόλη της Νέας Υόρκης με την ανοιχτωσιά της και τη γενναιόδωρη πολυμορφία της που εμπνέουν τον κάθε τολμηρό δημιουργό, η Γαλλική αλλά και γενικότερα η νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, η στενή σχέση με τη ζωγραφική και ιδιαίτερα με μια ομάδα πολύ σημαντικών ζωγράφων που για πολλούς εκτός Ηνωμένων Πολιτειών είναι άγνωστοι (Larry Rivers, Jane Freilicher, Alex Katz, είναι μερικοί απ’ αυτούς), όλ’ αυτά βοήθησαν στη διαμόρφωση της πρωτοπορίας αυτής.

Χαίρομαι τώρα πολύ που ο υπέροχος αυτός ποιητής ήρθε στη Θεσσαλονίκη φέρνοντας μαζί του τον αέρα της ιδιαίτερης νεοϋορκέζικης δουλειάς του. Του άρεσε πολύ η πόλη. Γυρίσαμε το κέντρο της, καθίσαμε για λίγο στον Ιανό, όπου υπέγραψε το βιβλίο του, ταΐσαμε αδέσποτα σκυλιά στα Λαδάδικα και στο Ντορέ του Λευκού Πύργου, διάβασε ποιήματά του στο Αυλαία με τη χαρά του ανθρώπου που του αρέσει να προσφέρει και να επικοινωνεί. Αυτή η χαρά της προσφοράς και επικοινωνίας τον οδήγησε και στη δημιουργία μιας σειράς ποιητικών εργαστηρίων για ηλικιωμένους, αρρώστους και παιδιά διαφόρων ηλικιών. Πίστευε ότι η ποίηση είναι για όλους και μπορεί να γραφτεί απ’ όλους με την βοήθεια και την αγάπη κάποιου που ξέρει να τους πλησιάζει. Τα εργαστήρια αυτά κατέληξαν σ’ έναν ικανό αριθμό βιβλίων που σήμερα είναι κλασικά στο είδος τους. Εξίσου καλός δάσκαλος της ποίησης ήταν και στο πανεπιστήμιο Κολάμπια, όπου συγκέντρωνε πολλούς από τους καλύτερους σήμερα ποιητές της Νέας Υόρκης. Τελικά για τον Κοκ η ποιητική δημιουργία δεν ήταν καθόλου η ερμητική συνομιλία του δημιουργού με τα μυστικά της τέχνης του και τους λίγους που τα κατέχουν. Ήταν μια μορφή ξένοιαστης εξωτερίκευσης, ένα άνοιγμα προς τους άλλους, στο οποίο όλοι μπορούν να συμμετάσχουν, ο καθένας με τις δικές του δρασκελιές.

Γι’ αυτό και τα ξαφνιάσματα είναι ευχάριστα και η ευφυΐα συνομιλητική στην ποίηση και στα θεατρικά έργα του Κοκ. Ωστόσο και η ποίησή του και τα θεατρικά του έργα, που έχουν παιχτεί σε πολλά off και off-off θέατρα του Μπρόντγουεϊ, δεν χάνουν ποτέ τον πρωτοποριακό τους χαρακτήρα. Όπως για παράδειγμα τα τρία μικρά αυτά δράματα με ελληνικό θέμα:

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Στα βουνά της Κρήτης. Μουσική φλογέρας.

ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ
Ψάχνω τον τάφο του Αλέξανδρου.

ΒΟΣΚΟΣ
Εδώ στην Κρήτη; Στα άγρια μέρη της Μακεδονίας να πας,
τον ανδρείο εχθρό αν θες να βρεις
που σ’ όλο τον κόσμο ενάντια πολέμησε.

ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ
Πάω
ν’ αναζητήσω τον Αλέξανδρο.

Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Κάπου στη Μακεδονία. Ένας τάφος. Ο Αλέξανδρος στο εσωτερικό του.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
Μέσα εδώ κοιμάμαι
έναν ύπνο σκληρό. Προσπαθώ να βγω
αλλά δεν μπορώ.
Μ’ έχουν κλειδώσει
στον τάφο του Αλέξανδρου.

Μπαίνουν νέοι και νέες της Μακεδονίας. Τραγουδούν απαλά, αλλά με ενθουσιασμό έξω από τον τάφο.

ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΝΕΕΣ
Χαίρε, Αλέξανδρε!
Οι θεοί να σ’ ευλογούν!
Ο Αλέξανδρος είναι μέγας!
Ο Αλέξανδρος είναι κανελόδεντρο!

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ (κινούμενος σε κάποιον αόριστο χώρο)
Όταν ζούσα στα σύννεφα
δεν ονομαζόμουν Αλέξανδρος,
αλλά “Ο Κύων”. Οι άνθρωποι κοιτούσαν
ψηλά στον ουρανό και έβλεπαν τον Αστερισμό του Κυνός.
Στην ποίηση έγινα ιαμβικός στίχος.
Στη φύση σκιαδοφόρο φυτό, το μακεδονήσι,
Smyrnium Olusastrum.

Η μέρα έγινε παντού Αλέξανδρος.
Μερικές φορές έπιανα τον εαυτό μου να κοιτά τα πράσινα
και γκρίζα χρώματα του θεσσαλικού πρωινού και να σκέφτεται,
και να λέει ακόμη, “αυτό είναι Αλέξανδρος, εγώ”.
Τις μέρες εκείνες, κάπως πιο αργά, ο γαλάζιος ουρανός
έδειχνε αναλλοίωτος Αλέξανδρος.

ΣΟΦΟΣ

Δεν ξέρω, Αλέξανδρε. Αλέξανδρε, κανελόδεντρο.

Η τελευταία ποιητική συλλογή του Κοκ ονομάζεται Νέες προσφωνήσεις και κυκλοφόρησε το 2000. Για πρώτη φορά διακρίνεται εδώ μιαν ανεπαίσθητη μελαγχολία που τώρα, μετά τον πρόσφατο θάνατό του, παίρνει μια πιο ουσιαστική, πιο πολύτιμη χροιά:

ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ

Αν και δεν ξέρουμε τίποτε για σένα,
ακόμη και η παραμικρή αλλαγή σε σένα μας διεγείρει − θέλουμε να
παντρευτούμε. Αλλάζουμε δουλειές. Αλλάζουμε χώρες.
Ανοίγουμε ένα βιβλίο, το κλείνουμε, όμως δεν μαθαίνουμε τίποτε για σένα.
Ανακαλύπτουμε ότι υπάρχει όλο και περισσότερο άγνωστο.
Εκατομμύρια πράγματα. Κάθεσαι αναπαυτικά και αφήνεις
άνετα το ένα μετά το άλλο να φύγουν. Κι ωστόσο παρέμεινες
και παραμένεις πάντα τεράστιο. Κάποιοι σε ζωγράφισαν,
δεν επρόκειτο όμως παρά για μικροσκοπικά ορνιθοσκαλίσματα.
Πώς θα μπορούσαμε να δείξουμε μεγάλα μέρη σου;
Έχω μόνιμο ραντεβού μαζί σου, όπως άλλωστε οι πάντες, τελικά.
Κι όταν έρθει η ώρα του δεν θα ξέρουμε τίποτε
και μετά θα ξαναγίνεις κοινότοπο, όπως ήσουν στην αρχή.
Ανακάλυπτες κάτι που σ’ έκανε να μεγαλώνεις.
Μόλις μαθαίνει κανείς, για παράδειγμα, ότι ένας φίλος έχει όνομα,
συνειδητοποιεί αργά αργά ότι θα πρέπει να υπάρχουν δισεκατομμύρια
ονόματα που ποτέ δεν θα μάθει, και τότε ήρθες κοντά μου και είπες
«Δεν έχει καμιά σημασία. Υπάρχουν όμως μερικά πράγματα
που είναι ακόμη πιο γλυκά, πολύ πολύ πιο γλυκά,
που επίσης ίσως ποτέ δεν θα μάθεις, εκτός αν τα βρεις σε μένα.»
«Πού είσαι; Πώς μπορώ να σε πλησιάσω;», είπα. Ήμουν
ένας μικρός άνθρωπος και συ − δεν είναι παράξενο; − μ’ έκανες
να αισθανθώ μεγάλος, σπουδαίος όσο όλοι οι επιφανείς,
οι οποίοι σε ξέρανε, και δεν σε ξέρανε, τόσο καλά.
Ήμασταν, σχετικά με σένα, σύντροφοι.
Σε σένα όλων των ζωντανών πλασμάτων οι φωνές ακούγονται
σαν ευρεθέντα αντικείμενα. Ίσως η αντίληψή σου για το νόημα
(υποθέτω ότι έχεις μια τέτοια αντίληψη) είναι ν’ αφήνεις
τα πράγματα να μεταναστεύουν από το ένα μέρος στο άλλο,
ώσπου να εξαντληθεί κάθε κίνηση.
Αν υπάρχει τρόπος να μάθω περισσότερα για σένα,
επέτρεψέ μου να το ξέρω από πριν, και θα κατεβώ να σε συναντήσω,
θα έρθω ώς την ανοιχτωσιά στην οποία ζεις.

Kenneth Koch and John Ashbery signing books at Ianos bookstore in Thessaloniki

Ο Κέννεθ Κοκ έφυγε στις 6 Ιουλίου. Τον συνάντησα μια τελευταία φορά στη Νέα Υόρκη τον Μάιο που μας πέρασε. Φάγαμε θαλασσινά σ’ ένα όμορφο εστιατόριο στην Upper West Side όλοι μαζί: Η Κάρεν, ο Τζον Άσμπερυ, ο κοσμοπολίτης Θανάσης Παπαδόπουλος. Ήταν φανερό ότι ο Κοκ είχε πει του θανάτου ότι τη ζωή μου θα την πάρεις αλλά το κέφι μου δεν θα το χαλάσεις. Τον ρώτησα τι κάνει τον καιρό αυτό. Ετοιμάζω δυο βιβλία που θα βγουν το φθινόπωρο, απάντησε. Και τα έχει πράγματι ετοιμάσει. Το ένα από αυτά περιέχει νέα του ποιήματα.

Βασίλης Παπαγεωργίου

To κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στην Πανσέληνο 155, 25-8-2002, το ένθετο τεχνών της εφημερίδας Μακεδονία. Ποίηση του Κέννεθ Κοκ στα Ελληνικά υπάρχει στον τόμο Στη σκιά του τρένου (Εισαγωγή και μετάφραση Βασίλης Παπαγεωργίου, Υπερίων 1997) και στο Πλανόδιον 19, 1993. Τα ταχυδράματα στη μετάφραση αυτή δημοσιεύτηκαν αρχικά στο Πλανόδιον 30, τον Δεκέμβριο του 1999.